آشتی بزرگ‌ترها با تاریخ، با مجموعه سرگذشت استعمار

به گزارش مهرک و به نقل از خبرگزاری ایبنا؛ فهیمه ایمانی، مربی کتابخوانی و مروج کتاب کودک و نوجوان:

آشنایی نوجوانان با تاریخ و درواقع آشتی آن‌ها با تاریخ، یکی از دغدغه‌های این روزهای والدین و پژوهشگران است. انتخاب کتاب مناسب در این زمینه که علاوه بر جذابیت، مناسب گروه سنی نوجوان باشد، کار را دشوار کرده است. در میان وقایع تاریخی، سرگذشت استعمار از اهمیت خاصی برخوردار است. باتوجه به اینکه بسیاری از نوجوانان شناخت درستی از تاریخ کشورها و نقش آن‌ها در تاریخ بین‌الملل ندارند، امکان قضاوت‌های اشتباه تاریخی هم وجود دارد. «سرگذشت استعمار» از مهدی میرکیایی، پژوهشگر و استاد تاریخ در دانشگاه مجموعه ۱۵ جلدی است که در این زمینه نوشته شده است و مقام معظم رهبری نیز در دیدار با نخبگان در سال ۱۴۰۱ به این کتاب اشاره کرده‌اند تا نوجوانان و جوانان بخوانند و با تاریخ استعمار آشنا شوند.

نکته درخور توجه طرح جلد این ۱۵ کتاب است که ساده و سفید است؛ اما در قسمت چهره رنگی است. می‌توان گفت همین طرح جلد می‌تواند کنجکاوی نوجوانان را به خود جلب کند و این انتخاب هوشمندی نویسنده و طراح جلد را نشان می‌دهد. حجم کتاب کم است و در ۱۷ بخش کوچک نوشته شده است. درواقع می‌توان گفت این امر سبب می‌شود نوجوانان بتوانند در زمان‌های منقطع و کوتاه روزانه به مطالعه آن بپردازند. عنوان کتاب نیز حاکی از نوآوری نویسنده در انتخاب عنوان دارد؛ در حالی‌که به راحتی می‌توانست عنوانی نزدیک به «برده‌داری» را انتخاب کند، عنوان «شکار انسان» را برگزیده است. نمی‌توان از بار معنایی‌ای که واژه «شکار» به کتاب تحمیل می‌کند غافل شد. درواقع شکار یا به قصد تفریح است یا تجارت یا هردوی این موارد.

در این یادداشت به بررسی جلد «شکار انسان» می‌پردازیم. در این کتاب نویسنده در خلال روایت تاریخ استعمار، اشاره دارد به اینکه برده‌داری و کشتن برده‌ها گاهی تفریحی برای استعمارگران به شمار می‌رفته است که در خلاصه پشت جلد کتاب نیز اشاره شده که آن‌ها شمشیر خود را بر گوشت نرم سرخ‌پوست‌ها امتحان می‌کردند یا در بسیاری از بخش‌های کتاب که آن را می‌توان مسلط بر کتاب دانست، اشاره به تجارت برده دارد؛ تجارتی که با توجه به سود بسیارش نه‌تنها استعمارگران بلکه بومیان را نیز تشویق به سهم داشتن در این تجارت می‌کرد. البته واژه شکار در لغت‌نامه دهخدا به قصد «کشتن» است و نمی‌توان آن را مترادف برده‌داری دانست. در کتاب اشاره به شکار انسان دارد؛ اما نه به قصد کشتن بلکه به منظور استفاده از قدرت بدنی در بالابردن سود تجارت. کشتن اتفاق ثانویه‌ای است که به دلایل مختلف در مسیر انتقال بردگان رخ می‌داد؛ اما هدف اولیه از برده‌داری این نبوده است. پس به نظر می‌رسد کلمه «شکار» ممکن است قصد نویسنده از بیان این بخش تاریخ را مخدوش کند.

نکته مهم این کتاب این است که از سهم کشورهای مختلف در توسعه تجارت برده‌داری و استعمار، به راحتی عبور نکرده و کشورهای مستعمره را نیز به مخاطب معرفی می‌کند؛ حتی تأثیری که این برده‌داری بر کشورهای غیرمستعمره گذاشته مثل ایران، مورد توجه نویسنده بوده است. پرداخت تاریخی این وقایع آنقدر بدیع بوده است که آشنایی‌زدایی خوبی برای مخاطب درباره تاریخ اروپا را به همراه دارد. استعمار در بسیاری از کشورها همراه با استثمار بوده است و درواقع بومیان خود با اختلافات قبیله‌ای به گسترش تجارت برده‌داری دامن می‌زدند. در بند دوم بخش اول این کتاب بعد از معرفی هنری و میل او به تجارت، نویسنده به قبایل آفریقایی اشاره می‌کند که همیشه در حال جنگ بودند و قبیله پیروز، مردان و زنان شکست‌خورده را به بردگی می‌گرفت. در ابتدای کتاب این طرز بیان، از اهمیت نقش استعمارگران کاست و بر اهمیت نقش بومیان در تجارت برده افزود. می‌توان گفت ممکن است این کار نویسنده، سبب مشتبه‌شدن امر برده‌داری استعمارگران بر نوجوانان شود.

زبان اثر را نه می‌توان در دسته ادبی داستانی دانست و نه در دسته تاریخی؛ گویی نویسنده نیز حین نگارش اثر مخاطب را در رفت‌وبرگشت‌های متعدد زبانی با خود همراه می‌کند. گاهی خط روایت داستانی و جذاب است مانند ماجرای قمارباز غریبه «جان لا» و گاهی مانند بخش «شورش» خط روایی ندارد. این پرش زبانی در بعضی مواقع سبب برخورد متفاوت مخاطب با متن می‌شود. بخش‌هایی از کتاب آنقدر جذاب‌اند که نمی‌توان کتاب را رها کرد؛ اما شاید از بخش‌های تاریخی صرف بتوان به راحتی عبور کرد.

فجایع تاریخی که در کتاب بیان می‌شود گاهی آنقدر فجیع است و مکشوف بیان شده که نمی‌توان برای نوجوان زیر ۱۵ سال مناسب دانست؛ حتی بعضی مواقع مطالعه این کتاب برای بزرگسال نیز بسیار دردناک خواهد بود. مانند داغ بردگی یا روایت پشت جلد کتاب؛ حتی اگر توجه کنیم نویسنده نیز پشت جلد اولیه کتاب را از روایت‌هایی پر کرده که می‌توان آن‌ها را جزو دردناک‌ترین ظلم‌های بیان‌شده در این کتاب دانست و جا داشت او از ذکر متعدد این ظلم‌های وحشیانه در حق بردگان صرف‌نظر می‌کرد. حتی اگر بخواهیم یک گام جلوتر برویم می‌توان گفت بخش اعظم جذابیت این جلد خاص برای مخاطبان، به دلیل بیان همین وقایع هولناک است. قلم نویسنده را می‌توان بسیار ساده و جذاب دانست؛ گویی مهدی میرکیایی بی‌تکلف می‌نویسد و دنبال آن نیست که با هر دستاویزی مثل طنز و … نوجوان را با خود همراه کند و این حس، گویی به‌خوبی به مخاطب منتقل می‌شود؛ بنابراین این ۱۵ جلد را می‌توان به بزرگسالانی پیشنهاد کرد که دنبال آشتی با تاریخ‌اند و خاطره خوبی از آموزش مطالب تاریخی ندارند.

نویسنده در بخش منابع، فهرست بسیار خوبی از کتاب‌های تاریخی در این زمینه را برای مطالعه بیشتر، به نوجوانان معرفی می‌کند؛ البته در متن نیز به ارجاعات و منابع اشاره می‌کند. ذکر مطالب با ذکر منبع در خود متن را می‌توان سبب استحکام هرچه بیشتر متن و اعتماد نوجوان به نویسنده دانست. یکی از مطالب مهمی که گویی در این کتاب مغفول مانده، اشاره غیرمستقیم به برده‌داری جنسی است. نویسنده از بیان هیچ نوع ظلمی بر بردگان دریغ نکرده است؛ اما اشاره‌ای به ظلم جنسی نمی‌کند؛ مثلاً بسیاری از بردگان زن و مرد که از نژادی قوی بودند، برای تولید مثل و ایجاد نسل بردگان قوی، مورد ظلم قرار می‌گرفتند. جا داشت در حد بسیار کوتاه و غیرمستقیم به این امر نیز اشاره می‌شد.

کتاب «شکار انسان» جلد سوم از مجموعه ۱۵ جلدی «سرگذشت استعمار» است که مهدی میرکیایی آن را نوشته و نشر مهرک (واحد کودک و نوجوان انتشارات سوره مهر) آن را منتشر کرده است. این کتاب در ۹۶ صفحه روانه بازار شده است. همچنین چندی پیش مجموعه «سرگذشت استعمار» برای راحتی مخاطبان و علاقه‌مندان به مطالعه تاریخ و پرداخت هزینه کمتر، در سه جلد نیز روانه بازار کتاب کشور شده است. این کتاب برگزیده جایزه کتاب سال ۱۴۰۰ شده است و دارای نشان ۴ لاک‌پشت پرنده است که آن را در زمره کتاب‌های خیلی خوب قرار می‌دهد.